Inleiding
De Antwerpse vrederechter heeft op 16 mei 2023 een baanbrekende uitspraak gedaan in de zogenaamde PFAS-vervuilingszaak tegen het chemiebedrijf 3M in het Belgische Zwijndrecht.
In dit artikel wordt ingegaan op deze uitspraak en de mogelijke gevolgen daarvan voor soortgelijke Nederlandse situaties (o.a. Tata Steel, Dupont/Chemours), waarin de (gezondheids)schade van omwonenden als gevolg van schadelijke uitstoot van productiebedrijven aan de orde is.
Achtergrondinformatie
PFAS/PFOS
3M te Zwijndrecht (B) produceert onder meer halffabricaten voor Scotch plakband en synthetische rubbers. De basis voor deze producten is PFOS, een variant van PFAS (welk product o.a. in pannen met een antiaanbaklaag, regenkleding en blusschuim verwerkt wordt).
PFAS/PFOS komen op allerlei manieren in het milieu terecht, onder meer bij de productie, uitstoot en in afval van producten met PFAS/PFOS. PFAS/PFOS verspreiden zich via (drink)water, bodem en lucht en brengen gezondheidsrisico’s met zich mee als ze in te grote hoeveelheden in het lichaam terecht komen. Zo zijn PFAS/PFOS potentieel kankerverwekkend en bestaat het risico van schade aan het immuunsysteem.
3M Zwijndrecht (B)
Hoewel reeds vanaf 2004 en in ieder geval vanaf 2017 bij de gemeente Zwijndrecht (B) bekend was dat er in de bodem en het grondwater van de woonwijken rondom 3M hoge concentraties aan PFOS zaten, werd er lange tijd geen actie ondernomen om de omwonenden te beschermen. De politiek liet het oplossen van de problemen in eerste instantie aan 3M over.
Pas toen uit een bloedonderzoek bij 800 omwonenden rondom de 3M-fabriek bleek dat negen op de tien te hoge PFOS-waarden in het bloed hadden en dat bij zes op de tien omwonenden die waarden zo hoog waren dat een en ander tot gezondheidsrisico’s op de lange termijn zou kunnen leiden, greep de Vlaamse overheid eind oktober 2021 in. 3M werd gedwongen om de productielijnen waarbij PFAS/PFOS vrijkomen te sluiten.
3M ontkende bij hoog en bij laag dat de in de omgeving van de 3M fabriek aangetroffen PFAS-stoffen van 3M konden komen. Volgens 3M was de uitstoot te laag om het hoge PFAS-/PFOS gehalte in het bloed van de omwonenden te verklaren. Ook werd ontkend dat een en ander nadelige effecten had, waarbij 3M op het feit wees dat de eigen werknemers van 3M bloedwaarden hebben die tot tien keer hoger liggen dan wat in Zwijndrecht gemeten is en dat die werknemers geen klachten zouden hebben.
Er werd een onderzoekscommissie ingesteld door het Vlaamse parlement. Deze onderzoekscommissie concludeerde in maart 2022 dat 3M verantwoordelijk was voor de vervuiling en adviseerde de Vlaamse overheid om het bedrijf te verplichten om de schade te vergoeden, inclusief de volledige sanering en de aangerichte milieu- en gezondheidsschade. Het werd 3M aangerekend dat men relevante informatie over de uitstoot had verzwegen, dat men de negatieve effecten van PFAS bleef ontkennen en dat men PFAS geloosd had in de Schelde zonder melding en zonder vergunning en bovendien in de wetenschap dat andere landen daar een expliciet verbod op hadden.
Ten aanzien van de Vlaamse overheid werd geconcludeerd dat men tekortgeschoten is in het garanderen van de veiligheid van de bevolking rondom de 3M-fabriek. Ook werd de overheid verweten dat de communicatie tussen de overheidsdiensten over dit onderwerp gebrekkig is geweest.
De uitspraak d.d. 16 mei 2023 van de vrederechter in Antwerpen
Het laatste woord over de verantwoordelijkheid en mogelijke aansprakelijkheid van alle betrokken partijen is nog niet gezegd, echter de vrederechter in Antwerpen heeft in feite alvast een voorzetje gegeven voor wat er op dat gebied mogelijk komen gaat.
Een gezin (vader, moeder en twee kinderen) dat in de buurt van de 3M fabriek in Zwijndracht (B) woont heeft niet willen wachten op eventuele strafrechtelijke maatregelen tegen 3M. Ook heeft men – vermoedelijk vanwege het vooralsnog ontbreken van concrete gezondheidseffecten samenhangend met de in het bloed van de gezinsleden aangetroffen abnormaal hoge PFAS-waarden – (nog) geen letselschadeclaim ingediend c.q. een civielrechtelijke procedure opgestart.
In plaats daarvan is een procedure bij de vrederechter aangespannen tegen 3M. Dit is een relatief snelle procedure waarin onder meer burenruzies beslecht kunnen worden. De vordering werd – heel creatief – gebaseerd op ‘onrechtmatige burenhinder’, waarvan naar Belgisch recht sprake is wanneer het gaat om ‘bovenmatige hinder die toerekenbaar is aan de buur’. Dat wil zeggen dat de hinder buitenproportioneel moet zijn en dus niet conform wat je van een normale buur mag verwachten.
Tot ieders verrassing heeft de vrederechter de vordering op 16 mei 2023 toegekend, waarbij geoordeeld is dat er inderdaad sprake is van overmatige burenhinder, dat 3M daarvoor verantwoordelijk is en tevens dat 3M gehouden is om een (voorschot op de) schadevergoeding van € 2.000,– (€ 500,– per gezinslid) te betalen aan het gezin. Als er later nog verdere schade (lichamelijke schade, waardevermindering van vastgoed en lucht-, bodem- en waterverontreiniging) wordt vastgesteld, kan dit verder oplopen.
Het toegekende bedrag is op het eerste gezicht wellicht bescheiden te noemen, echter volgens diverse experts in België is met deze uitspraak het hek van de dam voor de duizenden mensen die in de buurt wonen. Het gaat daarbij niet alleen om mensen die in Zwijndrecht (B) wonen, maar ook in het nabijgelegen Antwerpen. Het kan derhalve om een enorme totaalvordering gaan.
De uitspraak kan bovendien effect hebben op andere vervuilende bedrijven in België.
Weliswaar bestaat de mogelijkheid dat 3M in beroep gaat, maar de de advocaten/juristen die de bewoners bijstaan zijn, blijkens hun uitlatingen in de pers, strijdbaar.
Wat kan de uitspraak van de Antwerpse rechter betekenen voor de Nederlandse situatie
Dat er, weliswaar via de omweg van de ‘onrechtmatige burenhinder’, een schadevergoeding wordt toegekend aan omwonenden van een milieuvervuilend bedrijf is volgens de Belgische pers uniek in Europa.
In Nederland zijn weliswaar initiatieven gaande om milieuvervuilende bedrijven aansprakelijk te stellen voor de schade die zij toe hebben gebracht en mogelijk nog steeds toebrengen aan omwonenden (denk aan Tata Steel en Dupont/Chemours), maar tot op heden hebben deze initiatieven nog geen concreet resultaat opgeleverd.
Het kernverweer dat Tata Steel en Dupont/Chemours voeren is min of meer gelijk is aan het kernverweer van 3M Zwijndrecht (B). Naast discussies over de impact van de uitstoot op de omgeving wordt het causale verband tussen de uitstoot en de gezondheid van de omwonenden betwist.
Nu valt daar naar Nederlands recht wellicht tegenin te brengen dat daar waar vaststaat dat sprake is van een onrechtmatige vervuiling, de vervuiler moet aantonen dat de gestelde gezondheidsschade niet veroorzaakt is door de uitstoot, echter het valt te bezien of de rechter in een dergelijke redenering meegaat. Bovendien rijst de vraag wat te doen met omwonenden die (nog) geen aantoonbare gezondheidsschade hebben.
Wellicht zou de uitspraak en redenering van de vrederechter Antwerpen ook voor de Nederlandse situatie een oplossing kunnen bieden, in ieder geval voor de omwonenden die nog geen aantoonbare gezondheidsschade hebben en mogelijk ook (als subsidiaire vordering) voor degenen die wel gezondheidsschade hebben maar bij wie niet komt vast te staan dat dit het gevolg is van de milieuvervuiling.
Ook in Nederland is het overmatig veroorzaken van (buren)hinder aan te merken als een onrechtmatige daad (zie ook art. 5:37 BW in combinatie met art. 6:162 BW). Weliswaar is de Nederlandse rechter terughoudend bij het toekennen van een (materiële en immateriële) schadevergoeding wegens onrechtmatige (buren)hinder, maar er zijn wel degelijk diverse voorbeelden in de rechtspraak te vinden waarbij een dergelijke vergoeding werd toegekend, ook zonder dat er aantoonbare letselschade/gezondheidsschade aan de orde was. Zie bijvoorbeeld maar niet uitputtend): HR 15 oktober 2021, ECLI:NL:HR:2021:1534, Hof Arnhem-Leeuwarden 27 september 2022, ECLI:NL:GHARL:2022:8335, Hof Arnhem Leeuwarden 3 januari 2023, ECLI:NL:2023:29, Rechtbank Amsterdam 6 augustus 2021, ECLI:NL:RBAMS:2021:4076, Rechtbank Zeeland-West-Brabant 19 augustus 2016, ECLI:NL:RBZWB:2016:3984).
Ervan uitgaande dat het willens en wetens (blijven) uitstoten van (potentieel) gevaarlijke stoffen aan te merken is als ernstige (buren)hinder c.q. een onrechtmatige daad en dat daardoor het woongenot en het welzijn van omwonenden ernstig aangetast wordt, valt te bepleiten dat er sprake is van aantasting in de persoon die een smartengeldvergoeding rechtvaardigt, ook zonder dat er (al) aantoonbare letsel-/gezondheidsschade is. Dit geldt temeer de claimant verhoogde concentraties van de uitgestoten stoffen in zijn of haar bloed heeft, zoal sin de Belgische zaak aan de orde was.
Bronvermelding
De uitspraak van de vrederechter Antwerpen is nog niet beschikbaar, echter er wordt in de Belgische pers veel over geschreven. Dit artikel is mede op die persberichten gebaseerd. Ik noem er enkele en voeg daar nog wat relevante achtergrondinformatie aan toe:
Over de uitspraak van 16 mei 2023
- www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/05/15/chemiebedrijf-3m-moet-gezin-uit-zwijndrecht-schadevergoeding-bet/
- www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/05/16/impact-uitspraak-3m/
- www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/05/16/gezin-uit-zwijndrecht-dat-schadevergoeding-krijgt-van-3m-tevrede/
- www.nos.nl/artikel/2475354-eerste-schadevergoeding-belgie-voor-abnormale-hoeveelheden-pfas-in-bloed
Achtergrondinformatie
- www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/04/24/3-op-de-4-jongeren-uit-omgeving-van-3m-zwijndrecht-loopt-mogelij/
- www.vlaanderen.be/publicaties/bevolkingsonderzoek-pfas-bij-omwonenden-van-de-3m-site-in-zwijndrecht-technisch-wetenschappelijk-rapport
- www.nos.nl/artikel/2422993-vlaams-parlement-3m-moet-alle-pfas-schade-vergoeden
- www.pzc.nl/zeeuws-nieuws/3m-belooft-571-miljoen-euro-voor-sanering-na-pfas-vervuiling
- www.tijd.be/ondernemen/chemie/einde-pfas-productie-leidt-tot-zwaar-jobverlies-bij-3m-in-zwijndrecht
- www.tijd.be/ondernemen/chemie/topvrouw-chemiebedrijf-chemours-de-toekomst-van-groene-energie-hangt-af-van-pfas/